Als uitsmijter van dit jaar zet het Schaakstukkenmuseum zijn nieuwe topstuk in het zonnetje: een schaakspel van ivoor, halverwege de negentiende eeuw vervaardigd in het Indiase Visakhapatnam. Een echte blikvanger, met zijn witte en groen geverfde schaakstukken, en een belangrijke aanwinst voor de collectie.

De British East India Company was een van de grootste en machtigste handelsondernemingen ter wereld in het begin van de negentiende eeuw. Met zijn eigen bestuur en leger had de onderneming zich flink uitgebreid. Wat in de zeventiende eeuw was begonnen met kleine handelsnederzettingen, groeide via bewapende forten uit tot de kolonisatie van hele gebieden. Dit gold ook voor India. Het land was in die tijd geen handelspartner meer, maar werd grotendeels bestuurd als een staat door Britse bestuurders van de Company. Nadat de Company in 1858 haar bestuursfuncties verloor, kwam India als onderdeel van Brits-Indië onder het gezag van koningin Victoria te staan. Vanaf 1877 was Victoria zelfs keizerin van India.

Van dorp tot handelsstad

Koning en Koningin van antiek schaakspel uit Visakhapatnam

Het dorpje Visakhapatnam aan de Indiase oostkust groeide door het contact met de Europeanen uit tot een belangrijke handelsplaats. Het was een tussenstation voor handelsschepen uit Europa die op weg waren naar het Oosten. De handwerkslui in Visakhapatnam waren bekwaam in het bewerken van ivoor en hout en gingen hier de meest schitterende meubelstukken, en ook schaakspellen, van maken. De in India rijk geworden bewindslieden en handelaren van de Company namen maar al te graag dit soort luxueuze pronkstukken mee terug naar Engeland.

De Hindoestaanse ambachtslieden hadden voor de komst van de Europese handelaren hun snijtechnieken voornamelijk gebruikt om beelden van hun goden te maken en tempels te decoreren. Deze exotische versieringen vielen erg in de smaak bij de Britten en daarmee ontstond de vraag naar gebruiksproducten in exotische stijl. De handwerkslui uit Visakhapatnam gingen populaire exportproducten maken voor de Europese en met name Britse markt, zoals meubels, kistjes en schaakspellen, en gaven er hun eigen draai aan. Zo oriënteerden ze hun schaakspellen op Britse voorbeelden uit de 18e eeuw, maar gestoken uit ivoor en met meer uitgewerkte details dan Britse schaakstukken.

Pepys spellen

Antiek Pepys schaakspel uit Visakhapatnam (credits Antique Chess Shop)

Antieke ivoren schaakspellen uit Visakhapatnam zijn vooral bekend om hun schitterende groene schaakstukken. De ene partij is van ongeverfd wit ivoor, afkomstig van de Indiase olifant, en de andere partij is na vervaardiging groen geverfd. Wat betreft vormgeving zijn beide zijden identiek. De meest beroemde variant van de groen/ witte schaakspellen uit Visakhapatnam is het Pepys spel. Het is een puur decoratief schaakspel, want enorm groot: de Koning is maar liefst 17 cm hoog. De elegante Koning en Koningin hebben opengewerkte bollen onder de kroon en de bisschopsmijters zijn gekarteld. Dit schaakspel heeft zijn naam te danken aan de familie Pepys Cockerell. Het was een erfstuk van hun voorvader Samuel Pepys en de familie schonk het spel aan het voormalige London Museum.

Volgens de familie had Samuel Pepys het van de Engelse koning Jacobus II (1685-1688) gekregen.
Hoewel het schaakbord aan die datering lijkt te voldoen, is men niet unaniem overtuigd van dezelfde leeftijd voor de schaakstukken. Aannemelijker zou zijn, dat de schaakstukken later in de familie terecht zijn gekomen. Er zijn nog meer spellen bewaard gebleven in deze decoratieve Pepys-stijl en zij zijn niet vroeger te dateren dan het begin van de negentiende eeuw.

Schaak spelen

De pompeuze schaakspellen in Pepys-stijl zijn erg zeldzaam, maar daarnaast zijn er ook eenvoudigere varianten bewaard gebleven. De handwerkslui van Visakhapatnam maakten die ook, omdat de vraag naar meer hanteerbare schaakspellen om mee te spelen groter was dan de vraag naar decoratieve pronkstukken. De antieke schaakstukken van de hanteerbare variant zijn meestal ook van ivoor en in de kleuren groen en wit, maar minder hoog.

Witte partij van antiek ivoren schaakspel uit Visakhapatnam, circa 1840 -1860.

Dit geldt ook voor de nieuwe aanwinst in het Schaakstukkenmuseum. Het is ongeveer halverwege de negentiende eeuw gemaakt in één van de werkplaatsen in Visakhapatnam, die zich speciaal richtten op het steken en verven van ivoren schaakspellen voor de British East India Company. Via een eeuwenlange omweg heeft dit kostbare antieke schaakspel nu de havenstad Rotterdam bereikt, waar het zijn plek in het Schaakstukkenmuseum meer dan waardig is.

Door Marjolein Overmeer