Het Schaakstukkenmuseum heeft ondanks haar bescheiden tentoonstellingsruimte een behoorlijke collectie. Meer dan 500 schaakspellen, welke helaas niet allemaal prominent in het zicht kunnen staan. Maar ook in de kleinere vitrines vind je de mooiste stukken. Een voorbeeld hiervan is het houten wajang schaakspel.

wajang spelWajangpoppen zijn een bekend verschijnsel op Java en een populair product om te verkopen aan bezoekers van dit Indonesische eiland. De poppen worden traditioneel gemaakt door poppensnijders, met name in de buurt van de stad Bandung. Zij zijn maar wat blij met het toerisme aangezien de bestellingen van de oorspronkelijke gebruikers van de poppen, de poppenspelers of dalangs, schaars zijn. De echte ambachtslieden snijden en schilderen ongeveer 200 poppen per jaar, eventueel geholpen door leerlingen en vrouw en kinderen voor het produceren van de armen en benen en de kostuums.

Hindoesagen komen tot leven
Wajangpoppen worden al eeuwen op toneel gebruikt om historische heldendichten uit te beelden. Het woord wajang heeft ondertussen verschillende betekenissen en kan zowel een toneelstuk, uitgebeeld door poppen of mensen, of toneelspeler aanduiden. Het kan echter ook schim betekenen. De oorsprong van de wajang gaat terug naar de 10e eeuw, waarbij platte poppen door middel van schimmenspel klassieke Hindoesagen uitbeeldden. De platte poppen bewoog de poppenspeler vaak achter een scherm of doek, zodat je naar de schaduwen keek. In de modernere versies (vanaf het begin van de 16e eeuw) komen sagen uit de jongste Hindoerijken op Java aan bod, vermengd met heiligenverhalen uit de islam. Vanaf diezelfde periode worden voor het eerst de beroemde driedimensionale poppen gemaakt.

Speelden de driedimensionale poppen in eerste instantie alleen de jonge sagen, de personages uit klassieke sagen kregen ook langzaamaan hun eigen poppen. De nieuwe driedimensionale vorm van wajang, ook wel Wajang Golek genoemd, begon eind 19e eeuw aan een opmars. Vandaag de dag heeft 3D met name op West Java het traditionele schimmenspel verdrongen en is het het meest voorkomende poppenspel.

COLLECTIE_TROPENMUSEUM_Vervaardiging_van_wajang_golek_poppen_TMnr_20026646Herkenbare koppen
Wajangpoppen beelden de personages uit de heldengedichten en sagen uit en een gedeelte hiervan heeft vaste uiterlijke kenmerken. Goden, prinsen, reuzen en edele apen zijn duidelijk te herkennen. Edele personages hebben fijne gelaatstrekken, een rechte neus en kleine, spleetvormige ogen. De gezichten van de mannen zijn voornamelijk wit (bij een gebogen hoofd) of roze (bij een opgericht hoofd) van kleur en de vrouwengezichten zijn altijd wit. Reuzen daarentegen zijn juist te herkennen aan hun grote ogen, stompe neus en grote hoektanden, wat duidt op een onbetrouwbaar en opvliegend karakter.

Ook de aankleding van de edele poppen staat vast: over de brede, goud geverfde torso met smalle taille dragen ze borstbekleding, een batik lendendoek en een lange sjaal om het middel. Hun haar dragen ze met een hoofdtooi, zoals kroon of muts, of in een krul gedraaid. Ook sieraden zijn volop aanwezig, zoals diademen, oorversiering, een hoofdkapje in de vorm van een griffioenskop en bij de vrouwen ook nog een ingestoken haarkam. De koningen en prinsen dragen kronen en hier is onderscheid te zien tussen een regerende koning en een kroonprins. Demonen zijn te herkennen aan hun kale, ronde hoofd zonder hoofdtooi.

Personages van minder hoge komaf, zoals ministers, generaals, priesters, kluizenaars en bedienden, hebben minder specifieke uiterlijke kenmerken. Hun rol in het verhaal wordt verduidelijkt door zichtbare karaktertrekken. Poppen met bijvoorbeeld een grote, kromme neus, wijde ogen met rode irissen en een zware snor en baard staan synoniem voor een moedig en vechtlustig karakter.

Wayang_golek_SF_Asian_Art_MuseumNachtenlange voorstellingen
De eeuwenoude wajangvoorstellingen zijn echte optredens voor de bevolking. De dalangs haalden – en halen nog steeds – de poppen te voorschijn voor feestelijke gebeurtenissen zoals geboorte, huwelijk en oogstfeesten, maar ook bij uitbanning van kwade geesten. De voorstellingen in de dorpen vinden op geïmproviseerde openluchttoneeltjes plaats. De dalang is de enige die de vele, soms wel 100, poppen hanteert, ze laat lachen, huilen, zingen en praten met verschillende stemmen. Ook heftigere actie, zoals gevechtsscènes, moet de poppenspeler alleen uitvoeren en dat tijdens de ongeveer acht uur durende voorstelling. Het orkest achter de dalang begeleidt hem met bijpassende muziek. Het is niet verwonderlijk dat dalangs jaren in de leer gaan voordat zij als zelfstandig poppenspeler kunnen optreden.

Het wajang schaakspel in het museum heeft minder oefening nodig. In ieder geval wat betreft het hanteren van de stukken. Het schaakspel is verdeeld in stukken met rode en witte gezichten, wat veel voorkomende gelaatskleuren zijn in het poppenspel. De koning is te herkennen aan de grotere en meer versierde koningskroon. De koningin is echter niet afgebeeld als een vrouwelijke wajang: haar kledij is gelijk aan dat van de mannen. Ook missen beiden de kenmerkende rechte neus van de edellieden. De overige figuren zijn eveneens niet gevormd volgens de vaste gezichtstypes van de originele wajangpoppen. Desalniettemin is dit mooie oosterse schaakspel een bezoek waard.

Door Marjolein Overmeer