De schoonheid van kunststof

Kunststof is niet meer weg te denken uit ons huidige leven, als gebruiksvoorwerp, verpakkingsmateriaal, kleding. Maar ook als toegepaste kunst zoals kunststof schaakstukken. In het Schaakstukkenmuseum staan veel moderne schaakspellen gemaakt van verschillende synthetische materialen. Het ingaan van de wintertijd is een mooi moment om te beginnen bij het IJssculpturen schaakspel van epoxyhars.

Begin dit jaar won Ivanka Kovacs de Schaakspellen Ontwerpwedstrijd met dit schitterende winterse schaakspel. Het materiaal epoxyhars, dat enigszins doorzichtig is, zou bijna door kunnen gaan voor echt ijs.

Het namaken van natuurlijke materialen door middel van kunststof doen we al een tijdje, namelijk sinds de negentiende eeuw. De enorme technologische vooruitgang op het gebied van de chemie maakte synthetische experimenten mogelijk. Andere redenen om te experimenteren met materialen waren de stijgende vraag naar gebruiksvoorwerpen door de snelle bevolkingsgroei, de ontstane behoefte aan materialen voor machines sinds de industriële revolutie en een tekort aan natuurlijke producten.

Ambachtslieden gebruikten luxe materialen zoals hoorn, schildpad en ivoor voor dure gebruiksvoorwerpen, maar die waren ook toen al steeds lastiger te krijgen. Een biljartballenfabrikant schreef in 1868 zelfs een prijsvraag uit voor de beste uitvinding van namaak-ivoor om zijn ballen van te kunnen maken.

Vulcanisch rubber
De eerste half-synthetische kunststof, dus nog wel met een natuurlijk materiaal als grondstof, werd uitgevonden rond 1840. De Engelse chemicus Thomas Hancock ontdekte dat natuurlijk rubber veerkrachtiger werd naarmate je er zwavel aan toevoegde. Vulkanisch rubber, genoemd naar de Romeinse god van het vuur Vulcanus, was geboren. Door te variëren in de hardheid kon ‘vulcaniet’ gebruikt worden voor van alles, van banden tot pijpenstelen en van vulpennen tot sieraden.

Dit soort half-synthetische plastics zijn de voorloper van volledig synthetische kunststoffen, die op chemische wijze vrijgemaakt worden uit steenkool of olie. Bakeliet is het eerste volledig synthetische plastic. De Belgische chemicus Leo Hendrik Baekeland vond het uit en vroeg in 1907 patent op zijn uitvinding aan.

Bakeliet is een thermohardende kunststof, dat wil zeggen dat de aangenomen vorm na verhitting niet meer terug te draaien is, vergelijkbaar met het koken van een ei. De goed geleidende kunststof werd in eerste instantie gebruikt voor machineonderdelen, maar uiteindelijk werd er van alles van gemaakt. Van verpakkingsmateriaal tot aan toegepaste kunst. Maar het zijn de consumentengoederen die bekendheid hebben gekregen: elektrische apparaten zoals radio’s, televisietoestellen, scheerapparaten en telefoontoestellen deden hun intrede in de twintigste eeuw. Zij hadden niet gemaakt kunnen worden zonder bakeliet.

Kunst of kitsch?
De hoogtijdagen van bakeliet liepen van 1925 tot na de Tweede Wereldoorlog. Vanwege de schaarste in en na de oorlog waren de grondstoffen toen van mindere kwaliteit wat bakeliet een slechte naam gaf. Mensen vielen weer terug op de oorspronkelijke materialen, zoals hout en marmer, toen het weer leverbaar was. Ze wilden geen slechte nep meer. Ook het beperkte en wat donkere kleurenpalet van bakeliet pastte niet meer in de tijdsgeest: licht moest het zijn.

De wetenschap stond ondertussen niet stil en bracht nieuwe synthetische plastics op de markt, zoals acryl en epoxyhars. Deze kunsthars wordt heel praktisch gebruikt om bijvoorbeeld boten mee te coaten, maar dus ook om kunst mee te maken. Daarmee is het bijna niet van natuurlijk hars van bomen te onderscheiden.

Naast de prijswinnende kunsthars van Ivanka Kovacs heeft het Schaakstukkenmuseum namelijk ook een spel van natuurlijk hars: lobbige geel en bruine schaakstukken waarin losse stukjes zijn verwerkt. Met het licht op dit Baltische schaakspel zie je de stukjes bijna dwarrelen, wat een bijzonder en speels effect geeft. Nieuwsgierig geworden? Kom dan langs bij het Schaakstukkenmuseum en bewonder de schaakspellen van zowel natuurlijke hars als kunststof. Zie jij het verschil?

Door Marjolein Overmeer