Mei is altijd de uitgelezen maand om een Tweede Wereldoorlog-schaakspel of dito onderwerp in de schijnwerpers te zetten. Dit jaar gaat het over de schakende koning Leopold III uit België, die tijdens de oorlog krijgsgevangene van de Duitsers was.

In de glazen vitrines van het Schaakstukkenmuseum staat een ivoren schaakspel, in de kleuren wit en donkerrood. Je kunt aan de stukken goed zien dat ze al op leeftijd zijn en in het opschrift is een jaartal leesbaar, namelijk 1925. Dit antieke schaakspel zou eigendom zijn geweest van de Belgische koning Leopold III (1901-1983).

Troepen leiden

Koning Leopold III met Belgische generaal Denis, minister van Defensie. 18 mei 1940

Leopold volgde in 1934 zijn gestorven vader Albert I op. Albert had een haast mythische heldenstatus verkregen door het leiden van de Belgische troepen tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918). Leopold had altijd erg tegen zijn vader opgekeken en twijfelde dan ook geen moment toen de Duitsers op 10 mei 1940 onaangekondigd het neutrale België aanvielen. Hij zou eveneens de Belgische troepen voortgaan in het gevecht tegen de nazi’s.

De regering was het hier eigenlijk niet mee eens; Leopold kon niet zomaar bevelen geven zonder goedkeuring van de minister van Defensie. Ze gaf echter toe op voorwaarde dat Leopold met de regering het land zou verlaten bij capitulatie.

Leopold en zijn troepen hielden 18 dagen stand tegenover het veel sterkere Duitse leger. Toen de overgave dreigde, vluchtten de ministers naar Frankrijk. Leopold weigerde mee te gaan, hij wilde als opperbevelhebber perse bij zijn troepen blijven. Uiteindelijk gaf hij zich met zijn manschappen, tegen de wensen van zijn ministers, over aan de Duitsers. Dit om zijn soldaten en de burgers te sparen wanneer de gevechten nog langer zouden duren.

In tegenstelling tot onze koningin Wilhelmina, die wel met de Nederlandse regering mee naar Londen was gevlucht, viel Leopold na overgave in handen van de bezetter. Zijn ministers zagen hem daardoor niet langer in staat om het land te vertegenwoordigen en ontnamen de koning zijn grondwettelijke bevoegdheden. Leopold probeerde in een gesprek met Hitler de neutraliteit van België binnen het Duitse rijk te waarborgen, Belgische krijgsgevangen naar huis te krijgen en hogere voedselrantsoenen voor zijn onderdanen te bewerkstelligen, maar Hitler gaf op geen enkel punt toe. De rest van de oorlog liet Leopold het ‘regeren’ over aan zijn ministers in ballingschap. Hij had elk contact met hen verbroken, omdat ze hem hadden beschuldigd van een oneervolle overgave.

Deportatie naar Duitsland

Koning Leopold III speelt schaak in kasteel Hirschstein. (Brussel, Memoriaal koning Boudewijn) Dit is niet hetzelfde schaakspel, zie verschil in vormgeving.

Op 6 juni 1944, wanneer de geallieerden landden op de kust van Normandië, beval SS-leider Heinrich Himmler om Leopold naar Duitsland te deporteren. Begeleid door een zware escorte, bereikte de koning enkele dagen later kasteel Hirschstein in Saksen. Deze zwaarbewaakte vesting was geen romantisch onderkomen. Het pand was in slechte staat, met pleisterwerk dat van de plafonds naar beneden kwam en weggerotte lambriseringen. Het gezin van Leopold volgde en samen zouden ze hier tot 6 maart 1945 hun onderkomen hebben. Naast de bedienden woonden ook 74 Duitse soldaten en hun kolonel Otto Lürkner in het kasteel.

Of Leopold zijn schaakspel mee heeft genomen, weten we niet. Wel is er een foto bekend waarop de koning achter een schaakbord zit tijdens zijn gedwongen verblijf in Hirschstein. Ook weten we dat het Belgische volk allerlei noodpakketten via het Rode Kruis liet opsturen naar hun koning in ballingschap. Het was hen ter ore gekomen waar de koninklijke familie ongeveer zou zitten. De pakketten waren erg welkom, aangezien de rantsoenen minimaal waren en de koningskinderen zelfs ondervoed. Naast allerlei levensmiddelen, stuurden de Belgen ook verschillende gezelschapsspellen, Kuifje-strips en speelgoed op. Misschien zat daar wel het schaakspel bij van de foto.

Eindelijk bevrijd

De geallieerde legers bevrijdden België al in het najaar van 1944, maar de zwaarbewaakte Leopold kon nergens heen. In maart kwamen de geallieerden te dichtbij en Lürkner moest de familie naar Oostenrijk brengen. In München kwamen ze in een bombardement terecht, maar schuilen in schuilkelders mocht niet. Gelukkig vielen er geen gewonden en bereikten de koning en zijn gezin uiteindelijk ongeschonden hun eindbestemming, een villa in Strobl.

Tijdens deze gevangenschap was de familie compleet afgesneden van de buitenwereld. Prinses Lilian, de vrouw van Leopold, had echter een radiootje weten mee te smokkelen. Zo hoorden ze via het nieuws hoe de geallieerden steeds verder hun kant oprukten! Himmler beval om de koninklijke familie dood te schieten, maar vanwege gesaboteerde telefoonverbindingen kwam dit bericht nooit aan. Op 8 mei 1945 reden de Amerikaanse tanks door de omheining van de villa heen. De Duitse bewaking gaf zich zonder sputteren over en kolonel Wilson wist Leopold en zijn gezin zonder een schrammetje te bevrijden. Ook voor hen was de oorlog eindelijk voorbij.

Door Marjolein Overmeer