Het nieuwe naakt

Sandro Botticelli zorgde voor een culturele omslag met zijn schilderij De geboorte van Venus. Na 1000 jaar in een verdomhoekje te hebben gezeten, stond het vrouwelijk naakt weer in volle glorie op het doek.

Als klein jongetje zat Botticelli (circa 1445-1510) al graag met zijn neus in de boeken. Hij was nogal ziekelijk en bleef vaak binnen om te lezen. De boeken die hij onder ogen kreeg, waren voornamelijk religieus van aard. De Renaissance, de periode van de wedergeboorte van de Klassieke Oudheid, stond nog in de kinderschoenen. Florence, de stad waar Botticelli was geboren en getogen, groeide enkele jaren later uit tot de bakermat van deze nieuwe stroming. Hier herontdekte de intellectuele elite eeuwenoude teksten van Griekse en Romeinse schrijvers en vertaalde ze. Onder de invloed van deze intellectuelen en een kunstminnende wereldlijke elite, deed de Renaissance ook haar intrede in de kunst.

Canon voor naakt
Klassieke meesters hadden een canon ontwikkeld met richtlijnen voor schoonheid en gratie. De perfecte afmetingen van het lichaam en de verhoudingen van de ledematen stonden hierin beschreven. Deze richtlijnen gebruikten klassieke beeldhouders voor de bekende Griekse standbeelden en Romeinse graftombes. De canon was verloren gegaan in de Middeleeuwen. Ook het schilderen en beeldhouwen naar naakte modellen of anatomische studies deden kunstenaars niet meer. Daarnaast lag er een groot taboe op vrouwelijk naakt. De zondige Eva is de enige naakte vrouw die op middeleeuwse schilderijen voorkomt, omgeven door slangen en appels. Het was haar schuld dat ze, samen met Adam, uit het paradijs werd gejaagd.

Voor de Renaissance was de meeste beeldende kunst religieus van aard (ongeveer 87%) en de kerk was de grootste opdrachtgever. Seculiere schilderijen waren grotendeels portretten. Ook Botticelli fabriceerde voornamelijk devotionele schilderijen. Hij was beroemd om zijn afbeeldingen van heiligen, maagden en Maria met het kindje Jezus. Tijdens zijn hoogtijdagen besloot hij iets totaal anders te doen. Waarom is niet bekend en ook niet wie de opdrachtgever was. Maar de vrome Botticelli maakte rond 1486 voor het eerst, sinds 1000 jaar, weer een schilderij van een mooie, gracieuze maar vooral naakte vrouw. De Geboorte van Venus, zoals het schilderij heet, valt totaal buiten de kerkelijke traditie van die tijd.

Venus gered
Botticelli maakte duidelijk gebruik van anatomische studies voor het lichaam van Venus. Ook de ideale afmetingen uit de Klassieke canon heeft hij verwerkt. Het onderwerp van het schilderij kwam uit de heidense mythologie en was dan bij nog niet veel mensen bekend. Zijn opdrachtgever zal daarom een liefhebber zijn geweest van de nieuwe stroming.

Ruim 60 jaar later hing het schilderij in ieder geval in het buitenverblijf van Cosimo I de’Medici, een telg uit de belangrijkste Toscaanse familie van die tijd. Zij hebben het schilderij uit de handen van fanatieke gelovigen weten te houden In 1497 grijpt de fanatieke monnik Salvatori namelijk de macht in Florence. Hij wilde de stad weer kuis en vroom maken. Alle opsmuk en goddeloosheid zoals make-up, haarstukjes, juwelen en naaktschilderijen werden deur aan deur verzameld en verbrand. Het gerucht gaat dat Botticelli een fervent aanhanger van deze monnik werd. Hij heeft in ieder geval nooit meer een mythologisch schilderij gemaakt.

De naakte vrouw in De geboorte van Venus heeft de manier van schilderen voorgoed veranderd en is sindsdien een inspiratie voor vele kunstenaars geweest. In het Schaakstukkenmuseum is hier ook een voorbeeld van te zien: een zilverkleurig schaakspel met de gracieuze Venus als gewisse koningin.

Door Marjolein Overmeer