Het is dierendag vandaag en dat betekent een schaakspel met dierenthema in de schijnwerpers. Dit jaar is dat het groen en paarse schaakspel van speksteen uit de Collectie J.M. Glotzbach.

Er staan aardig wat dierenschaakspellen in het Schaakstukkenmuseum. Dieren zijn een geliefd onderwerp om schaakstukken van te maken. Klassieke dieren uit de Fabels van La Fontaine, moderne dieren zoals het Snoopy-schaakspel of de strijd tussen onze meest populaire huisdieren in het Honden en Kattenschaakspel. Een ander opvallend en bijzonder schaakspel met dieren in de hoofdrol is nummer 34 uit de Collectie J.M. Glotzbach. Het betreft hier een antiek schaakspel waarbij de stukken zijn gemaakt van donkergroen en dieppaars speksteen.

Antiek dierenschaakspel van groen en paars speksteen. Collectie J.M. Glotzbach, nummer 34.

Speksteen is een populair materiaal om te bewerken. Het is namelijk vrij zacht waardoor er makkelijk in te snijden is. Het veelvoorkomende mineraal heet officieel talk maar binnen deze mineralenfamilie worden verschillende varianten ook wel speksteen of zeepsteen genoemd. De vetheid en zachtheid van het materiaal doet namelijk aan spek of zeep denken. In het museum staan ook enkele Afrikaanse schaakspellen die van zeepsteen zijn gemaakt. De kleuren van zeepsteen of speksteen kunnen erg verschillen. Hoe meer ijzer er in zit, des te groener het wordt.

Sprekende aapgod Hanoeman uit het Hindoeïsme, 11e eeuw. PHGCOM, CC BY-SA 3.0

Apenkoppen
De schaakstukken van dit schaakspel beelden verschillende dieren uit. De Bisschop is afgebeeld als wijze uil en een paard is niet verrassend het Paard. De overige dieren zijn wat lastiger te onderscheiden. De ronde figuren lijken op verschillende aapsoorten. De Koning heeft wel wat weg van een Maleise neusaap. De Pionnen, met strepen op het gezicht, lijken op de Keniaanse mandril. Het is onbekend waar dit schaakspel is gemaakt,  dus van de herkomst kunnen we ook niet afleiden welke dieren we hier zien.

Apen zijn in ieder geval veel afgebeelde dieren in de kunst. De betekenis van de aap verschilt alleen wel drastisch. Bij culturen waar apen een onderdeel uitmaken van de omgeving, komen ze er vaak een stuk beter van af dan in de westerse cultuur. De Meso-Amerikaanse Azteken hadden de aap als prominent symbool in hun kalender, de oude Egyptenaren zagen in de aap een heilig dier en hindoes vereren de sprekende aapgod Hanoeman.

Cultuurverschillen
In Europa was de afbeelding van een aap vooral een waarschuwing. Hij spiegelde de toeschouwer de slechte eigenschappen van de mens voor. Prentmaker Johann de Bry bijvoorbeeld, publiceerde in 1596 een allegorie op de ijdelheid van de mens. Een aap, getooid met grote molensteenkraag, houdt een ronde spiegel vast waarin haar spiegelbeeld is te zien.

In de emblemata (beeldverhalen) van Jacob Cats (1577-1660) komt ook meerdere malen een aap voor. Cats schreef zijn bundel Sinne- en minnebeelden (1627) vol met levenslessen voor jongeren die zich op het vrijerspad begaven, voor gehuwden en voor ouden van dagen. In embleem 48 behandelt hij een aap die op de vlucht is voor een schildpad. Het moraal van Cats’s verhaal voor de jongelui? De degelijke en huiselijke schildpad is op het eerste gezicht een saaie en dus afschrikwekkende partnerkeuze maar aan een onbetrouwbare grappenmaker heb je niets. Deze wijze les geldt vandaag de dag nog steeds…

Door Marjolein Overmeer