Op de bres tegen apartheid

In het Schaakstukkenmuseum staan twee schaakspellen, afkomstig uit Zuid-Afrika. Ze zijn gekocht ten tijde van het apartheidsregime. Hoewel veel Nederlanders warme gevoelens koesterden voor het land vanwege de historische banden, groeide in de jaren zeventig steeds meer verzet tegen apartheid. Nederland zou uiteindelijk de meest actieve anti-apartheidsbewegingen van Europa voortbrengen.

In februari 1990 werd Nelson Mandela uit de gevangenis vrijgelaten. Dit boegbeeld van het ANC (Afrikaans Nationaal Congres) had sinds 1962 vastgezeten, omdat zijn partij in verzet kwam tegen het apartheidsregime. In Zuid-Afrika had de blanke minderheid het niet alleen voor het zeggen, maar werd wettelijk gescheiden van de donkere bevolking. Zo mochten blank en zwart niet samen in dezelfde bus reizen, in dezelfde wijk wonen of met elkaar trouwen. Voor 1948 bestonden er al segregatiemaatregelen, maar vanaf dat jaar waren ze stap voor stap wettelijk vastgelegd.

Opstand
In de jaren vijftig was er kleinschalig verzet in Nederland tegen deze rassenscheiding, met name in de kerken. De grote belangstelling en ook de acties kwamen na 1976 van de grond, na een opstand in Soweto. Donkere scholieren uit deze zwarte wijk van Johannesburg kwamen massaal in opstand tegen de segregatie, wat de blanke politie met veel geweld neersloeg. Honderden jongeren verloren het leven. Beelden van de buitensporig gewelddadige houding tegen de donkere bevolking gingen heel de wereld over en zorgden voor een omslag in het algemeen bewustzijn. Wat in Zuid-Afrika gebeurde, kon echt niet langer.

Ook in Nederland was de verontwaardiging groot. De in 1971 opgerichte Anti Apartheidsbeweging Nederland (AABN) kreeg gezelschap van meerdere actiecomités en organisaties. De meesten , zoals de AABN, opereerden zonder geweld. Hun doel was om mensen te informeren over de situatie in Zuid-Afrika en hen over te halen Zuid-Afrikaanse producten links te laten liggen.

Het AABN pleitte eind jaren zeventig voor een boycot van Shell, omdat het bedrijf weigerde Zuid-Afrika te verlaten. De oproep om de benzinepompen van Shell voorbij te rijden vond gehoor in Nederland, maar zorgde niet voor een verandering van beleid door Shell. Radicalere activisten gingen vervolgens over tot actie en sneden de benzineslangen bij de Shell-pompen door. Maar ook dit leidde niet tot vertrek van Shell uit Zuid-Afrika.

Commissie Claus
Had actie buiten Zuid-Afrika dan wel zin? Ja, dit soort boycotacties schaadden het imago van bedrijven, die vaak wel eieren voor hun geld kozen uit angst om klanten te verliezen. Ook begonnen overheden Zuid-Afrika te boycotten, waardoor het land economisch steeds meer in een isolement raakte.

Nederland heeft hier een grote rol in gespeeld. In vergelijking met andere Europese landen was het aantal activisten dat zich inzette, betaald en fulltime, groot. Dit kwam doordat onafhankelijke fondsen, zoals de Nationale Commissie voor Ontwikkelingsstrategie (NCO) alias Commissie Claus, miljoenen ter beschikking stelden aan de organisaties tegen apartheid. Deze organisaties schroomden vervolgens niet om kritiek te hebben op de Nederlandse regering en te protesteren tegen het buitenlandbeleid.

In andere landen, zoals voormalig kolonisator Groot-Brittannië, was de anti-apartheidsbeweging minder groot. Daar hadden organisaties minder grote budgetten en kwam het geld grotendeels van de overheid, waardoor ze minder scherp en kritisch konden optreden.

Het ondersteunen van het ANC, dat verboden was in Zuid-Afrika, was daarnaast van groot belang. De leden opereerden en publiceerden vanuit het buitenland, en kregen onder andere geld en goederen uit Nederland om hun strijd te kunnen voortzetten.

Maar de acties vanuit Nederland hadden pas echt succes op de langere termijn, toen het voor bedrijven en landen steeds minder salonfähig werd om geassocieerd te worden met het apartheidssysteem. Langzamerhand had heel de wereld zich tegen de Zuid-Afrikaanse regering gekeerd.

Onder de in 1989 tot president gekozen De Klerk begon een andere wind te waaien. Hij hief het verbod op het ANC op en liet in 1990 Mandela vrij. In 1993 werden voor het eerst vrije verkiezingen uitgeschreven. Het ANC won overtuigend en Nelson Mandela werd de eerste donkere president van Zuid-Afrika. Vlak na zijn vrijlating kwam Mandela naar Amsterdam, waar hij vanaf het balkon van de Stadsschouwburg door een uitzinnige menigte werd toegejuicht. Het doel was bereikt. Met de afschaffing van de apartheid konden ook de Nederlandse anti-apartheidsbewegingen opgedoekt worden.

Trots
De Zuid-Afrikaanse schaakspellen die Glotzbach in deze donkere tijden had aangeschaft, nummer 36 en 61 in de collectie, zijn gesneden uit verschillende houtsoorten. Ze beelden met hun exotische weergave de lokale bevolking uit, zoals het Paard in de vorm van krijgslieden met schild en speer duidelijk maakt, of de Koningin met indrukwekkende hoofdtooi van horens. Schaakstukken waar trots en kracht uit spreken.

Door Marjolein Overmeer