Een groot deel van de schaakspellen in het Schaakstukkenmuseum zijn recent vervaardigd. Dit wil niet zeggen dat ze ook allemaal een modern thema hebben. Deze week deel één van een tweeluik over pre-koloniale schaakspellen, geïnspireerd op oude culturen uit Meso-Amerika.
De familie van wijlen heer J.M. Glotzbach liet 74 schaakspellen na aan het Schaakstukkenmuseum. Hier zaten veel internationaal georiënteerde spellen bij. Zo kwamen twee op elkaar lijkende spellen uit Mexico (nummer 21 en 28 uit de catalogus). Glotzbach kocht ze eind jaren zeventig respectievelijk in de verdwenen passage Pasadena in Den Haag en in de Wereldwinkel in het Groningse Den Hoorn. Het Haagse spel is gemaakt van zwart en wit onyx terwijl de stukken uit Den Hoorn van lichtbruin en blauwgrijs onyx zijn gemaakt.
Schaakspel uit Mexico, van lichtbruin-grijsblauw onyx. Collectie J.M. Glotzbach nr. 28.
Slijpen tot het glimt
Onyx, een soort kalksteen, is overal ter wereld te vinden en het decoratieve materiaal met vlammen of strepen werd al gebruikt in de oudheid. Ook in Mexico wordt onyx in allerlei kleuren gevonden. Dit mineraal ontstaat vaak in rotsen en onder watervallen en sinds we de machines ervoor hebben, komt het met grote blokken uit speciale onyxmijnen. Dit was nog niet het geval bij de pre-koloniale volken in Midden-Amerika.
De oorspronkelijke bewoners van het huidige Mexico maakten beelden, sieraden en (kunst-) voorwerpen van verschillende materialen. Edelmetaal, terracotta, albast, basalt (vulkanisch gesteente) en ook van onyx. In tegenstelling tot het westerse gebruik, lakten de Meso-Amerikanen onyx. In graven van bijvoorbeeld Mixteekse vorsten zijn de mooiste voorwerpen teruggevonden. Felgekleurd en glimmend gepolijste keramiek, turkoois steenmozaïek dat op hout, steen of bot werd aangebracht, en fijn gesmede sieraden van edelmetaal.
Azteeks of toch Mixteeks?
Vandaag de dag zien we onyx vooral terug in sieraden maar dit Mexicaanse marmer is ook uitermate geschikt voor het maken van schaakstukken en -borden. Deze schaakspellen uit Mexico hebben echter niets met de pre-koloniale bewoners van het gebied te maken, hoewel de vormgeving van de stukken wel op hun kunstvoorwerpen is geïnspireerd.
Nummers 21 en 28 uit de Glotzbach Catalogus hebben een bekend Mexicaans ontwerp en deze schaakspellen worden vaak als ‘Azteeks’ en soms als ‘Maya’ aangeduid. Dit zijn twee van de bekendste pre-koloniale volken van Meso-Amerika maar niet de enigen. Wanneer we naar de vormgeving van de stukken kijken, doet dit denken aan de Mixteken. Dit volk leefde in het dal van Oaxaca, in het zuidwesten van Mexico.
Schaakspel uit Mexico, van zwart-wit onyx. Collectie J.M. Glotzbach nr. 21.
Dit gebied is één van de best onderzochte archeologische gebieden van Mexico en de oudste vondsten dateren van 12.000 jaar geleden. Het gebied was dus al bewoond toen in de tiende eeuw verschillende groepen Mixteken het gebied binnenvielen. Hun bloeiperiode liep tot het eind van de vijftiende eeuw, het moment dat de Azteken de macht overnamen. Niet lang daarna lieten de Spanjaarden voor het eerst hun gezicht zien, met alle gevolgen van dien.
Bewondering voor de buren
De invloed van de Mixteken op de cultuur van de Azteken is duidelijk terug te zien. De prachtige goudsmeedkunst van de Mixteken was in heel Midden-Amerika beroemd en de Azteken hadden hier veel bewondering voor. De kleurrijke steenmozaïek staat tegenwoordig vaak bekend als Azteeks terwijl ze waarschijnlijk allemaal door Mixteekse handen vervaardigd zijn. Na de overmeestering kwamen de steenmozaïeken in de Azteekse hoofdstad Tenochtitlan terecht als tribuut voor de koning. De Azteken maakten ook de welbekende Mixteekse codices (beeldverhalen over Mixteekse dynastieën) na.
Mixteeks dodenfiguur van jade, vijftiende eeuw. Zilvermuseum Florence
De hedendaagse schaakspellen worden waarschijnlijk Azteeks genoemd vanwege de grotere naamsbekendheid van dit volk. In ieder geval vind je in de vormgeving van de schaakstukken duidelijke Mixteekse invloeden. In het Zilvermuseum in Florence staat een klein figuur dat in handen is gekomen van de bekende familie De’ Medici uit dezelfde stad. Het beeldje uit de vijftiende eeuw is 7,5 centimeter hoog en gemaakt van jade. Het figuur in hurkende zithouding stelt waarschijnlijk een dode voor aangezien Mixteken in zo’n zelfde houding werden begraven. De overeenkomsten zijn vooral te zien in de hoekige weergave van het figuur.
Er is geen fysiek bewijs teruggevonden, in de graven of tussen de ruïnes, dat de pre-koloniale volken in Mexico met bordspellen speelden, voordat ze werden veroverd door de Spanjaarden. Wel zijn er afbeeldingen ontdekt van verschillende soorten balspelen. De fysieke banen, waar de balspelen werden gespeeld, zijn teruggevonden in de stadscentra van de Azteken. Dit ging er waarschijnlijk een stuk minder vredelievend aan toe dan bij het schaakspel. Verliezers van het balspel liepen namelijk het risico om geofferd te worden aan de goden. Gelukkig houden we het tegenwoordig liever bij een rustig potje schaak, met of zonder pre-koloniaal gevormde schaakstukken…
Door Marjolein Overmeer
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.